ذکرها و دعاهای وقت طلوع و غروب آفتاب
در ذکر بعضی اذکار و دعاها که باید هنگام بامداد و شامگاه خواند: آگاه باش اَیدَک اللهُ که تشویق و ترغیب بسیاری بر محافظت این دو وقت در آیات و اخبار آمده، بر این اساس برای این دو وقت دعاها و اذکار بسیاری از رسول خدا و ائمه اطهار(صلوات الله علیهم) وارد شده که ما در این رساله به ذکر مختصری از آن‌ها تبّرک می‌جوییم. اوّل: ابن‌بابویه به سند معتبر، از حضرت امیرمؤمنان روایت کرده: هرکه پیش از طلوع آفتاب هر یک از سوره‌های: «توحید» و «قدر» و «آیت‌الکرسی» را «یازده مرتبه» بخواند، خدا دارایی او را از آنچه می‌ترسد باز می‌دارد؛ و نیز فرمود: هرکه «قُل هُوَ اللهُ» و «قدر» را پیش از طلوع آفتاب بخواند در آن روز گناهی به او نرسد، هرچند شیطان بر این امر سخت بکوشد. دوم: کلینی و ابن‌بابویه و شیخ طوسی و دیگران، به سندهای معتبر از حضرت صادق(علیه‌السلام) روایت کرده‌اند: بر هر مسلمان فرض است که «ده مرتبه» پیش از طلوع آفتاب و «ده مرتبه» پیش از غروب خورشید این دعا را بخواند:
لا اِلهَ اِلا اللّهُ وَحْدَهُ، لاشَريكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ، يُحْيى وَ يُميتُ، وَ هُوَ حَيٌّ لايَمُوتُ، بِيَدِهِ الْخَيْرُ، وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ.
معبودی جز خدا نیست، شریکی برایش نمی‌باشد، فرمانروایی و ستایش ویژۀ اوست، زنده می‌کند و می‌میراند و او زنده‌ای است که هرگز نمی‌میرد، خیر فقط به دست اوست و او بر هر کاری تواناست.
در بعضی از روایات آمده است: «یحیی و یمیت و یمیت و یحیی؛ زنده می سازد و می میراند و می میراند و زندگی می بخشد» و در چند روایت جمله «و هو حی لا یموت بیده الخیر؛ و او خود زنده نامیراست و خوبی در دست اوست» نیامده ولی در بعضی روایات آمده و ظاهراً همه خوب است و اگر همه صورت‌ها را بگوید بهتر است و در بعضی از روایات وارد شده اگر ترک شود لازم است قضا کنید و در بعضی روایات آمده این جبران گناهان او در آن روز است. سوم: ابن‌بابویه و دیگران به سندهای بسیار معتبر از حضرت زین‌العابدین و حضرت صادق(علیهما‌السلام) روایت کرده‌اند: هرکه در شام صد مرتبه «الله أکبر» بگوید، مانند این است که صد بنده را آزاد کرده باشد. و به سند صحیح دیگر از حضرت باقر(علیه‌السلام) روایت شده هرکه پیش از طلوع آفتاب صد مرتبه و قبل از غروب آن صد مرتبه «الله أکبر» بگوید خدای کریم برای او همانند پاداش کسی‌که صد بنده را آزاده کرده باشد می‌نویسد و هرکه ده بار «سبحان الله و بحمده» بگوید، خدا ده حسنه برای او می‌نویسد و هرکه بیشتر بگوید برای او بیشتر نوشته می‌شود. چهارم: ابن‌بابویه به سند معتبر از حضرت صادق(علیه‌السلام) روایت کرده رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: غرفه‌ای چند در بهشت است که ظاهر آن‌ها از درون و درون آن‌ها از بیرون نمایان است و از امّت من کسی در آن‌ها ساکن می‌شود که سخن نیک گوید و به مردم طعام بخوراند و به هر که رسد سلام کند و در شب هنگامی که مردم در خوابند نماز بجا آورد، آنگاه فرمود:کلام نیک آن است که در صبح و شام ده بار بگوید:«سبحان الله و الحمدلله و لا إله إلّا الله و الله أکبر؛ منزه است خدا و ستایش مخصوص خداست و معبودی جز خدا نیست و خدا بزرگ‌تر است». نیز در کتاب «محاسن» برقی به سند صحیح از حضرت باقر(علیه‌السلام) روایت شده: حضرت رسول(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به مردی رسید که باغی را برای خود احداث می‌کرد، حضرت ایستاد و فرمود: می‌خواهی تو را بر باغی راهنمایی کنم که اصلش از این باغ ثابت‌تر و میوه‌اش زودرس‌تر و نیکوتر و پایدارتر باشد؟ گفت: آری یا رسول‌الله، فرمود: در صبح و شام بگو:«سبحان الله و الحمدلله و لا إله إلّا الله و الله أکبر؛ منزه است خدا و ستایش مخصوص خداست و معبودی جز خدا نیست و خدا بزرگ‌تر است» که به عدد هر تسبیحی برایت در بهشت درخت‌ها از انواع میوه‌ها غرس می‌کنند و این‌هاست «باقیات صالحات» که خدا در قرآن فرموده: «نیکوتر و پایدارترند از دارایی دنیا». پنجم: ابن‌بابویه به سند معتبر از حضرت امیرمؤمنان روایت کرده هرکه نزدیک به شام یا پس از شام «سه مرتبه» این آیه را بخواند، در آن شب خیری از او فوت نمی‌شود و جمیع شرور از او دور می‌شود و همچنین است هرگاه هنگام صبح بگوید:
﴿فَسُبْحٰانَ اللّٰهِ حِينَ تُمْسُونَ وَ حِينَ تُصْبِحُونَ وَ لَهُ الْحَمْدُ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ عَشِيًّا وَ حِينَ تُظْهِرُونَ﴾
خداوند را هنگامی که وارد شب می‌شوید و چون به صبح درمی‌آیید [به پاکی از هر عیب و نقصی] ستایش کنید [تا پیوسته توجه قلبی به این حقیقت داشته باشید]؛ همۀ ستایش‌ها در آسمان‌ها و زمین ویژۀ اوست و شب و هنگامی که وارد ظهر می‌شوید [نیز خداوند را با تسبیح‌گفتن از هر عیب و نقصی پاک و منزّه بدارید].
ششم: برقی در کتاب «محاسن» به سند موثّق از حضرت رضا(علیه‌السلام) روایت کرده هرکه در صبح و در شام «سه مرتبه» بگوید: «بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ لَاحَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلّا بِاللّٰهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ؛ به نام خداوند بخشنده مهربان؛ هیچ نیرو و توانى نیست جز به خداى بلندمرتبه بزرگ» نترسد از شیطان و نه از پادشاه و نه از خوره و نه از پیسی و حضرت فرمود: من صد مرتبه می‌گویم و در «تعقیب نماز صبح و شام» هفت مرتبه روایت شده، چنان‌که قبلاً گذشت. هفتم: به سند معتبر از حضرت صادق(علیه‌السلام) روایت شده: مردی از انصار چند روزی خدمت رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نرسید، حضرت از او پرسید: به چه علت در این چند روز از ما غایب بودی؟ گفت: به سبب تنگدستی و طول بیماری، حضرت فرمود: می‌خواهی به تو دعایی را تعلیم کنم که چون بخوانی تنگدستی و بیماری از تو برطرف شود؟ گفت: آری یا رسول‌الله. فرمود: صبح و شام این دعا را بخوان:
لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلّا بِاللّٰهِ، تَوَكَّلْتُ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لَايَمُوتُ، وَالْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ وَكَبِّرْهُ تَكْبِيراً.
هیچ نیرو و توانى نیست جز به خداى [بلندمرتبه بزرگ]، توکل کردم بر زنده‌ای که هرگز نمی‌میرد و خدا را ستایش که فرزندی نگرفته و برای او شریکی در فرمانروایی نیست و برایش سرپرستی از خواری نبود و بزرگش شمار بزرگ‌شمردنی شایسته.
هشتم: در بسیاری از روایات معتبر از حضرت صادق(علیه‌السلام) روایت شده: پیش ازطلوع وغروب آفتاب «ده مرتبه» بگو:
أَعُوذُ بِاللّٰهِ السَّمِيعِ الْعَلِيمِ مِنْ هَمَزَاتِ الشَّيَاطِينِ وَأَعُوذُ بِاللّٰهِ أَنْ يَحْضُرُونِ إِنَّ اللّٰهَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ.
پناه می‌برم به خدای شنوای دانا، از وسوسه‌های شیاطین و پناه می‌برم به خدا از اینکه نزد من حاضر شوند، به درستی که خدا شنوا و داناست.
و در پاره‌ای از روایات چنین آمده «وَ أَعُوذُ بِکَ رَبِّ أنْ یَحْضُرُون؛ و پناه می‌برم به تو ای پروردگار من، از این که شیاطین گرد من آیند» و در بعضى از روایات «أسْتَعِیذُ بِاللّٰهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ وَ أَعُوذُ بِاللّٰهِ أنْ یَحْضُرُونِ؛ پناه می‌برم به خدای شنوای دانا از شیطان رانده شده از درگاه حق و پناه می‌برم به خدا از این که گرد من آیند». نهم: در کتاب «فلاح السائل» از امام صادق(علیه‌السلام) روایت کرده: شما را چه چیزی مانع است از این که در هر صبح و شام این دعا را «سه مرتبه» بخوانید:
اللّٰهُمَّ مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَالْأَبْصَارِ، ثَبِّتْ قَلْبِي عَلَىٰ دِينِكَ، وَلَا تُزِغْ قَلْبِي بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنِي، وَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ، وَأَجِرْنِي مِنَ النَّارِ بِرَحْمَتِكَ .
خدایا ای زیرو روکننده دل‌ها و دیده‌ها، دلم را بر دینت ثابت بدار و دلم را پس از اینکه هدایت نمودی منحرف مساز و از نزد خود رحمتی به من ببخش، به درستی که تو بسیار بخشنده‌ای و از آتش پناهم ده به رحمتت.
اللّٰهُمَّ امْدُدْ لِي فِي عُمْرِي، وَأَوْسِعْ عَلَيَّ فِي رِزْقِي، وَانْشُرْ عَلَيَّ مِنْ رَحْمَتِكَ، وَ إِنْ كُنْتُ عِنْدَكَ فِي أُمِّ الْكِتابِ شَقِيّاً فَاجْعَلْنِي سَعِيداً، فَإِنَّكَ تَمْحُو مَا تَشاءُ وَتُثْبِتُ وَعِنْدَكَ أُمُّ الْكِتابِ.
خدایا عمرم را طولانی گردان و روزی‌ام را به من وسعت ده و بر من بگستران از رحمتت و اگر در امّ الکتاب [لوح محفوظ] نزد تو بدبختم مرا خوشبخت فرما زیرا که تو محو می‌کنی هرچه را بخواهی و هرچه را بخواهی پابرجایش می‌نمایی و امّ الکتاب نزد توست.
دهم: شیخ طوسی و سید بن طاووس از رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) روایت کرده‌اند: هرکه صبح و شام یک مرتبه بگوید: «سُبْحانَ اللّٰه وَ بِحَمْدِهِ سُبْحانَ اللّٰه الْعَظِیمِ» حق‌تعالی فرشته‌ای را با بیلی از نقره به سوی بهشت روانه می‌کند تا برای او در زمین بهشت که از مشک ناب است درختانی بکارد و دیواری دور آن قرار دهد و دری بر آن نصب کند و بر آن در بنویسد: این بوستان فلان فرزند فلان است. و سید به روایت معتبر دیگری از حضرت صادق(علیه‌السلام) نقل کرده هرکه این تسبیح را در غیر مقام تعجب بگوید [عده‌ای در برخورد به پیش‌آمدها و حوادث، از باب تعجب فریاد می‌زنند: سبحان الله که از ظاهر روایت استفاده می‌شود ثوابی که ذکر شده برای این‌گونه تسبیح گفتن نیست] حق‌تعالی هزار گناه او را محو می‌کند و هزار حسنه برایش ثبت می‌نماید و هزار شفاعت برای وی می‌نویسد و هزار درجه برای او بلند گرداند و برای او از این کلمه مرغ سپیدی بیافریند که تا روز قیامت مشغول به این تسبیح باشد و ثوابش برای او نوشته شود. یازدهم: قطب راوندی از حضرت امیر مؤمنان روایت کرده حضرت رسول(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرموده: هرکه صبح کند و چهار نعمت خدا را یاد نکند، می‌ترسم نعمت خدا از دست او برود:
الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِي عَرَّفَنِي نَفْسَهُ وَلَمْ يَتْرُكْنِي عَمْيانَ الْقَلْبِ، الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِي جَعَلَنِي مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِي جَعَلَ رِزْقِي فِي يَدَيْهِ وَلَمْ يَجْعَلْ رِزْقِي فِي أَيْدِي النَّاسِ، الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِي سَتَرَ ذُنُوبِي وَعُيُوبِي وَلَمْ يَفْضَحْنِي بَيْنَ الْخَلائِقِ.
خدا را ستایش که خودش را به من شناساند و مرا کوردل رها نکرد، خدا را ستایش که مرا از امّت محمّد (درود خدا بر او و خاندانش) قرار داد، خدا را ستایش که روزی مرا در دست لطف خودش قرار داد و در دست مردم نگذاشت، خدا را ستایش که گناهان و عیوبم را پوشاند و مرا در میان مردم رسوا نساخت.
دوازدهم: در کتاب «بلد الاَمین» از سلمان فارسی روایت کرده هر بنده‌ای که صبح کند «سه مرتبه» بگوید:
الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعالَمِينَ، الْحَمْدُ لِلّٰهِ حَمْداً كَثِيراً طَيِّباً مُبارَكاً فِيهِ.
خدا را ستایش پروردگار جهانیان، خدا را ستایش ستایشی بسیار پاکیزه‌ی مبارک.
حق‌تعالی هفتاد نوع بلا را از او برگیرد که کمترین آن‌ها اندوه باشد. سیزدهم: شیخ کلینی به سند معتبر ازحضرت باقر(علیه‌السلام) روایت کرده چون صبح کنی بگو:
أَصْبَحْتُ بِاللّٰهِ مُؤْمِناً عَلَىٰ دِينِ مُحَمَّدٍ وَسُنَّتِهِ، وَدِينِ عَلِيٍّ وَسُنَّتِهِ، وَدِينِ الْأَوْصِياءِ وَسُنَّتِهِمْ، آمَنْتُ بِسِرِّهِمْ وَعَلانِيَتِهِمْ، وَشاهِدِهِمْ وَغائِبِهِمْ، وَ أَعُوذُ بِاللّٰهِ مِمَّا اسْتَعاذَ مِنْهُ رَسُولُ اللّٰهُ صَلَّى اللّٰه عَلَيْهِ وَآلِهِ وَعَلِيٌّ عَلَيْهِ السَّلامُ وَالْأَوْصِياءُ عَلَيْهِمُ السَّلامُ وَأَرْغَبُ إِلَى اللّٰهِ فِيمَا رَغِبُوا إِلَيْهِ وَلَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلّا بِاللّٰهِ.
صبح کردم به یاری خدا، مؤمن بر دین محمد و روش او، دین علی و روش او، دین اوصیاء و روش آنان، ایمان آوردم به پنهان و پیدایشان و حاضر و غایبشان و پناه می‌برم به خدا از آنچه پناه برد از آن رسول خدا (درود خدا بر او و خاندانش) و علی (درود خدا بر او) و جانشینان ایشان و رغبت به خدا می‌کنم در آنچه آنان به سوی او رغبت نمودند و هیچ نیرو و توانى نیست جز به خداى [بلندمرتبه بزرگ].
چهاردهم: شیخ کلینی به سند معتبر از امام باقر(علیه‌السلام) برای خواندن این دعا بعد از صبح پیش از طلوع آفتاب، فضیلت بسیاری نقل کرده:
اللّٰهُ أَكْبَرُ اللّٰهُ أَكْبَرُ كَبِيراً، وَسُبْحانَ اللّٰه بُكْرَةً وَأَصِيلاً، وَالْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعالَمِينَ كَثِيراً لَاشَرِيكَ لَهُ، وَصَلَّى اللّٰهُ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِهِ.
خدا بزرگ‌تر است، خدا بزرگ‌تر است، در کمال بزرگی و منزّه است خدا، در بامداد و پسین و خدا را بسیار ستایش پروردگار جهانیان، شریکی برای او نیست و درود خدا بر محمّد و خاندانش
پانزدهم: در کتاب «بلد الاَمین» از حضرت صادق(علیه‌السلام) روایت کرده: هرکه در صبح این دعا را «سه مرتبه» بخواند تا شام بلایی به او نرسد و اگر در شام بخواند تا صبح بلایی او را در نگیرد:
بِسْمِ اللّٰه الَّذِي لَايَضُرُّ مَعَ اسْمِهِ شَيْءٌ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّماءِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ.
به نام خدایی که با نام او چیزی زیان نرساند در زمین و نه در آسمان و او شنوا و داناست.
شانزدهم: کلینى و ابن‌بابویه و دیگران به سندهاى موثّق و معتبر از حضرت باقر(علیه السّلام) روایت کرده اند: حق‌تعالی حضرت نوح را بنده بسیار شاکر نامید، براى اینکه هر صبح و شام این دعا را می‌خواند:
اللّٰهُمَّ إِنِّي أُشْهِدُكَ أَنَّهُ مَا أَمْسىٰ وَأَصْبَحَ بِي مِنْ نِعْمَةٍ أَوْ عافِيَةٍ فِي دِينٍ أَوْ دُنْيا فَمِنْكَ وَحْدَكَ لَاشَرِيكَ لَكَ، لَكَ الْحَمْدُ وَلَكَ الشُّكْرُ بِها عَلَيَّ حَتَّىٰ تَرْضىٰ إِلٰهَنَا.
خدایا تو را گواه می‌گیرم که آنچه در شامگاه و بامداد، نعمت یا سلامت در دین یا در دنیا به من رسید از سوی توست، یگانه‌ای، برایت شریکی نیست، تو را ستایش و تو را سپاس بر آن نعمت‌ها بر من تا خشنود شوی معبودا.
و در بعضى روایات آمده است «ده مرتبه» می‌خواند:
اللّٰهُمَّ إِنَّهُ مَا أَصْبَحَ بِي مِنْ نِعْمَةٍ أَوْ عافِيَةٍ فِي دِينٍ أَوْ دُنْيا فَمِنْكَ وَحْدَكَ لَاشَرِيكَ لَكَ، لَكَ الْحَمْدُ وَلَكَ الشُّكْرُ بِها عَلَيَّ حَتَّىٰ تَرْضَىٰ وَبَعْدَ الرِّضا.
خدایا آنچه در صبح از نعمت یا سلامت در دین یا دنیا به من رسید از سوی تو است، یگانه‌ای، برایت شریکی نیست، به آن نعمت‌ها بر من تو را ستایش و تو را سپاس تا خشنود شوی و فوق خشنودی.
و هر دو بیان خوب است.
